Poetyka - Michał Głowiński "O dialogu"

"O dialogu"

Słowo powieściowe jest zawsze samokrytyczne. Język to materia, w której realizuje się narracja, ale jest też jej przedmiotem.

Rozróżnienie szeregu wypowiedzeniowego narratora i szeregu wypowiedzeniowego postaci jest podstawowym rysem budowy tekstowej dzieła epickiego.

Funkcje narracji to przede wszystkim wprowadzanie przytoczeń, które mogą istnieć, jeśli pozwala na to kontekst narracyjny. Nawet w najprostszym opowiadaniu dialog nie jest jedyną formą przytoczenia, wchodzi w różnorakie związki z następującymi formami: mową zależną, mową pozornie zależną oraz monolog wewnętrzny.

Punktem odniesienia dialogu jest zawsze narracja, dialog to mowa określona przez narrację. Dialog jest zwykle nacechowany, a narracja pozostaje pozornie neutralna. Rozróżnienie szeregu wypowiedzeniowego narratora i szeregu wypowiedzeniowego postaci jest podstawowym rysem budowy tekstowej dzieła epickiego. Przytoczenia mogą istnieć o tyle tylko, o ile pozwala na to kontekst narracyjny. Chomsky.

Dla czytelnika dialog jest oznaką, bo sposób wypowiadania się bohatera przynosi nie raz więcej wiadomości o nim niż bezpośredni przedmiot jego rozważań. Dialog znaczy coś więcej niż tylko zapisane słowa. Interpretowanie dialogu jako oznaki jest możliwe dzięki założeniu, że jest on zgodny z regułami mówienia, kształtowany tak jak żywa mowa – naśladowanie społecznie utrwalonych sposobów mówienia; utrwalenie wzorca używanego języka.

Mimetyzm formalny

Mimetyzm jest czynnikiem organizującym tylko poszczególne epizody utworu i występuje w kontekstach. Najczęściej nie mają nic wspólnego z naśladowaniem lub odwołują się od wzorców, które są dalekie od ukształtowań dialogowych. Na mimetyzm wpływają dla zjawisk

Nie zdobywa nigdy pozycji samoistnej, nawet gdy jest rozbudowany i w dużym stopniu wolny od komentarzy. Oddziaływa na niego kontekst narracyjny. „Naśladowanie” mówienia przełamuje tok narracji niezależnie od tego, czy występuje w niej jakiś element mimetyzmu formalnego, czy też są one jej nieznane.

1. Punkt wypowiedzi nie stanowi tutaj nie typ wypowiedzi o wyraźnie zaznaczonych i utrwalonych w danej kulturze kształtach, ale zjawisko tak wielorakie i nieuchwytne jak potoczne mówienie czynnik decydujący o swoistości mimetyzmu formalnego w przypadku dialogu powieściowego. Nie jest to sprawa indywidualnego wyboru – w znacznej mierze zależy od stopnia świadomości społecznej.
2. Mimetyzm formalny podporządkowuje te elementy, które w oryginale mają charakter użytkowy i służą komunikacji (bezpośredniej). Jest on konwencją literacką, która pozwala na wprowadzenie w obręb dzieła takich żywiołów, które są genetycznie pozaliterackie.

Kolokwialność i potoczność dialogu jest efektem wypracowania takiej konwencji, która tworzy złudzenie naturalności i potoczności, a nie tylko reprodukowanie mowy. Złudzenie to ujawnia się, gdy pisarz wychodzi poza język literacki swojej epoki, gdy sięga po slang czy gwarę.

Język narracji stanowi także interpretację dialogu; powiadamia także o tym, jak się mówi metajęzykowe rozpatrywanie narracji.

Funkcje metajęzykowe wobec narracji:

Znaczenie szersze – wszelka narracja ma charakter metajęzykowy, skoro opowiada o mówiących bohaterach; (metajęzyk jako składnik ogólnej kompozycji narracyjnej)

Znaczenie węższe – element ten ujawnia się e tych segmentach narracji, które bezpośrednio towarzyszą przytaczanym wypowiedziom; stanowią akompaniament narracyjny dialogu. Bezpośredni akompaniament wchodzi w ogólną kompozycję.

Zadania akompaniamentu:

• Informowanie czytelników, kto wypowiada daną kwestię
• Powiadamia o sposobach mówienia i czynnościach towarzyszących – informacja w akcie wypowiadania staje się składnikiem relacji o ogólnym zachowaniu bohatera, rozpatrywanym w najróżniejszych jego przejawach.
• Akompaniament włącza przytoczenia w ogólny tok narracji; dialog – jest naderwaniem ciągłości opowiadania; słowa o mówieniu łagodzą te naderwanie.

„Komentarz narracyjny jest do przytaczanych wypowiedzi jest formą panowania nad nimi, formą odbierania ich samodzielności.”

Znaczenie komentarza metajęzykowego wzrasta w miarę, jak większa staje się różnica pomiędzy językiem przytoczeń, a językiem narracji. (w komentarzu pojawiają się takie formuły, które nie mogłyby się znaleźć w narracji). Pojawienie się danego ujęcia językowego sprawia, że potencjalnie jest on przedmiotem komentowanym, podczas gdy jego obecność w narracji powoduje, że może stać się czynnikiem komentującym.

Komentarz narracyjny dotyczy nie tylko sposobu wypowiadania i użytkowania środków. Może stwierdzać, co w danej wypowiedzi jest wiarygodne, a co stanowi złudzenie lub majaczenie postaci, w końcu postać może się mylić lub kłamać. „Prawda” nie jest kategorią odnoszącą się do świata zewnętrznego – ustala stosunek wypowiedzi dialogowych do przyjętych w narracji założeń, wprowadza je w jej ogólny porządek.

Problem dialogu w związkach ze schematami relacji osobowych:

• W obrębie przytoczeń narrator działa zawsze jako nadawca z ograniczoną odpowiedzialnością.
• Wypowiedzi bohatera nie muszą obciążać konta narratora ani autora
• Bohater-rezoner – wyraża idee, które mogą należeć do narratora lub być traktowane jako ekspresja mniemań autora – konstrukcja odczuwana jako odejście od norm dominujących w danym utworze.
• Bohater jako porte-parole narratora kwestionuje zasadę powieściową, że wypowiedzenie występujące w dialogu ma charakter nieobowiązujący – bohaterowie tego rodzaju często zbliżają się do dyskursu niż do odpowiednika potocznego mówienia.

Stosunek narracji i dialogu kształtuje się w zależności od poetyki powieści, obowiązującej w danym czasie.

Powieść trzecioosobowa – swobodne i nieograniczone przytaczanie dialogów jest następstwem przyjętej formy i nie wymaga odpowiedniej motywacji.

Powieść pierwszoosobowa – wymagane są pewne założenia dodatkowe: „konwencja doskonałej pamięci” – silny czynnik motywujący, ale nie przeciwstawia się załamaniu reguł mimetyzmu formalnego; bez założeń tylko krótkie przytoczenia w mowie zależnej – wypowiedź podporządkowana mowie opowiadającego. Przytaczając szersze wypowiedzi narrator wychodzi ze swojej konwencji w kierunku narracji w 3os.

Obecność dialogu i w tych układach, które go nie wymagają, świadczy, że stał się on jednym z elementów koniecznych formy powieściowej, swojego rodzaju sygnałem powieściowym.

Powieść w trzeciej osobie:

• Wzrost roli dialogu i poszerzenie jego kompetencji
• Ograniczenie funkcji metajęzykowejJęzyk traci bezwzględne panowanie nad idiolektami postaci, wypowiedź zyskuje samodzielność, ale nie do końca całkowitą
• Pełni głównie rolę dramatyczną; może, ale nie musi posuwać akcji naprzód
• Może też mieć zadanie ściśle ilustracyjne
• Punkt widzenia czytelnika z czasem przestaje się identyfikować z punktem widzenia narratora. (Powieść polifoniczna – Bachtin)

Dialog w powieści może być nieciągły jest on nie ciągły jako tekst, ale kryje się za nim intuicja pełnej sytuacji dialogowej. Pozwala się domyślać elementów nieobecnych bezpośrednio w tekście i nadawać im znaczenie.

Przemilczenie jest możliwe, jeżeli danej wypowiedzi nie odbiera się w izolacji, ale porównuje z innymi wypowiedziami – przede wszystkim usankcjonowanymi modelami w danej kulturze.

Przerwanie dialogu w stosunku do narracji może przebiegać w różny sposób i mieć różne stopnie wyrazistości.

Stosunek pomiędzy ciągłością narracji i ciągłością dialogu jest stosunkiem odwrotnie proporcjonalnym: im bardziej ciągła narracja, tym mniej ciągły dialog (i vice versa)

Stosunek dialogu do ogólnej kompozycji powieści:

• W ostatnim stuleci następuje nieustanna ekspansja dialogu
• Poszerzył swoje kompetencje narracyjne
• Ograniczył panowanie i samoistność języka narracji – zasada: o danej rzeczy opowiada się tak, jakby to opowiedziała sama postać
• Jest dominujący, gdy na narrację składa się jedynie obszerny monolog, zbliżony do monodramu.
• Miał być wolny od literackości, a został jej w pełni podporządkowany
• Stał się zasadniczym elementem beletryzacji powieści